W 1969 roku Rada Muzyczna UNESCO jednomyślnie przyjęła ustawę, która każdemu człowiekowi daję prawo do ciszy w miejscach prywatnych i publicznych, a naruszanie tego prawa uznano za pogwałcenie wolności osobistej. Działania Rady Muzycznej były reakcją na hipertrofię dźwięków, szczególnie mocno doświadczaną w miastach. Zmniejszające się obszary ciszy i spokoju (tzw. galenosfery) od nadmiaru szkodliwych dźwięków (hałasu) stały się poważnym problemem medycznym, społecznym i politycznym.
Fenomen ciszy można jednak rozważań w szerszych kontekstach, które wykraczają poza zabiegi edukacyjne, medyczne, urbanistyczne czy związane z działaniami społecznymi (obywatelskimi). Cisza posiada bogate znaczenia: teologiczne, filozoficzne, rytualne, etnograficzne i in. Coraz częściej cisza staje się tematem i materią dla działań artystycznych podejmowanych przez kompozytorów, rzeźbiarzy, performerów i innych twórców.
Pole semantyczne ciszy wykracza dalece poza definicję akustyczną. O polisemantyczności fenomenu ciszy, o jej antropologicznym wymiarze świadczą choćby ustabilizowane w polszczyźnie związki wyrazowe: „cisza jak makiem zasiał”, „cisza absolutna”, „śmiertelna cisza”, „złowieszcze milczenie”, „milczeć jak grób”, „głuche kąty”, „cisza przed burzą” itd.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ oraz Dom Utopii zapraszają w 2023 roku na seminarium, w trakcie którego chcemy wsłuchać się w ciszę rozumianą nie tylko jako zjawisko akustyczne czy muzyczne, ale jako poznawczą metaforę i opalizujący w znaczenia symbol. Do rozmowy o ciszy zaprosiliśmy przedstawicieli różnych perspektyw (artystów, kulturoznawców, antropologów, filozofów, akustyków) przyjmując, że takie panoramiczne słuchanie umożliwi pogłębioną refleksję o znaczeniach i roli ciszy.
Od stycznia do czerwca 2023 zapraszamy na comiesięczne otwarte spotkania połączone z dyskusjami:
17 stycznia, godz. 18:00
„O czym mówi cisza w mieście”
prowadzenie: Justyna Anders-Morawska
Punktem wyjścia do rozważań i późniejszej dyskusji będzie uchwycenie znaczenia ciszy w mieście. Podejmiemy próbę zrozumienia, w jakich kontekstach pojawia się cisza w odniesieniu do miasta, z czym jest kojarzona – jako idea, jako zjawisko akustyczne, jako znak. Będziemy poruszać się między biegunami oaz spokoju i cmentarzy rozumianych nie tylko jako nekropolie, ale też martwe strefy wyludnionych kwartałów, opustoszałych placów zabaw, zamkniętych fabryk. Zastanowimy się nad miejską ciszą w kontekście retrotopii, solastalgii i technologicznego optymizmu. Potraktujemy ciszę jako dychotomię dźwięku. Dźwięk i jego brak będziemy doprecyzowywać w zależności od funkcji, jaką pełni, reakcji i efektów, jakie wywołuje. Pozwoli to nam na osadzenie naszych dociekań na tle postulatów, rekomendacji i decyzji prawno-politycznych kształtujących miejski pejzaż dźwiękowy.
Justyna Anders-Morawska, adiunkt na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego, członkini Interdyscyplinarnego Centrum Studiów Miejskich UŁ, w pracy naukowej zajmuje się problematyką audiosfery miejskiej z perspektywy możliwości jej kształtowania przez polityki publiczne. Obecnie realizuje projekt badawczy poświęcony tematyce wartości publicznej pejzażu dźwiękowego miast poprzemysłowych. W poprzednich latach badała procesy współrządzenia w miastach polskich o potencjale metropolitarnym. Członkini kolektywu redakcyjnego magazynu „Glissando”.
28 lutego, godz. 18:00
„Długie uszy, czyli o słuchaniu tego, co nie brzmi”
prowadzenie: Rafał Mazur
W tradycji kultury konfucjańskiej, mędrzec posiada „długie uszy”. Uszy te pozwalają mu słuchać „Wielkiego Dźwięku który nie brzmi – 大 音 希 声”. Czego zatem słuchali chińscy mędrcy? Jak słuchać czegoś, co nie brzmi? Czy można słuchać ciszy (czego się słucha w takim wypadku)? W ramach zastanawiania się nad powyższymi pytaniami, opowiem o filozoficznej, daoistycznej praktyce dźwiękowej, o koncertowaniu na instrumencie bez strun i o daoistycznej koncepcji muzyki (która z muzyką niewiele ma wspólnego). Przejdziemy też w naszej wędrówce ze starożytności do współczesności, by porozmawiać o koncepcjach i modelach słuchania, oraz o tym, jak nauczyć się słuchać „Wielkiego Dźwięku”. I o tym, jak umiejętność takiego słuchania może zmienić nas samych.
Rafał Mazur w swojej działalności artystycznej łączy muzykę improwizowaną, nagrania terenowe, soundscape composition i instalacje dźwiękowe. W ramach projektu „Wielki Dźwięk nie brzmi” łączy aktywność dźwiękową z zagadnieniami poznawczymi. Współtwórca projektu „Audiosfera” w Domu Utopii – Międzynarodowym Centrum Empatii, gdzie m.in. prowadzi warsztaty słuchania. Pracuje nad autorskim projektem filozoficznym „Listening Philosophy” w którym stara się skonstruować ramy możliwego systemu myślowo-poznawczego wyprowadzonego ze sposobu funkcjonowania zmysłu słuchu i opisać cechy hipotetycznej kultury audiocentrycznej
14 marca,, godz. 18:00
„Cisza jako warunek terapii i źródło nerwowości. Psychomedyczne rozumienie ciszy przełomu XIX i XX wieku”
prowadzenie: Marta Michalska
W wystąpieniu ukaże kontrastowe rozumienia ciszy, jako z jednej strony niezbędnego warunku dobrostanu psychicznego a z drugiej – jako niepokojącego zjawiska, które ten dobrostan zaburza. Przedstawi wczesny dyskurs higienistyczny o dźwiękach i ciszy, zaprezentuje obiegowe, prasowe sposoby myślenia o ciszy i nerwowości oraz zasygnalizuje wątki XIX-wiecznej neurastenii z perspektywy studiów nad dźwiękiem. Zastanowimy się nad codziennymi strategiami radzenia sobie z ciszą i dźwiękiem jako źródłami zaburzeń psychicznych w mieście przełomu XIX i XX wieku.
Marta Michalska jest badaczką dźwięków w przeszłości. Napisała doktorat pt. „Dźwięki, ludzie i nasłuchiwanie Warszawy na przełomie XIX i XX wieku. Wybrane elementy fonosfery miasta”, w którym analizuje, w jaki sposób dźwięki wykorzystywane były, aby kształtować, definiować, podważać i zmieniać ramy codziennego życia w mieście. Interesuje się także praktyką badania przez sztukę, pracuje jako redaktorka i nauczycielka.
18 kwietnia,, godz. 18:00
„Cisza obrazów: między milczeniem i słowem”
prowadzenie: Dariusz Czaja
Obrazy są nieme. Obrazy nie mówią. Wygląda na to, że obraz jest ontycznie i semantycznie czymś z u p e ł n i e i n n y m niż tekst. W związku z tym, jeśli chcemy cokolwiek istotnego na jego temat powiedzieć, to przynajmniej powinniśmy uwzględnić ten elementarny fakt o poważnych konsekwencjach epistemologicznych. Jeśli obrazy są do w i d z e n i a, a do c z y t a n i a są teksty, to ta elementarna i nieredukowalna różnica powinna wyznaczać odmienność środków, przy pomocy których chcemy o nich rozprawiać. Powinna – ale czy rzeczywiście wyznacza?
Dariusz Czaja – antropolog kultury, redaktor kwartalnika „Konteksty”, eseista, recenzent muzyczny. Prof. dr hab., wykładowca w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ. Opublikował książki: Sygnatura i fragment. Narracje antropologiczne (2004); Anatomia duszy. Figury wyobraźni i gry językowe (2006); Lekcje ciemności (2009) – nagroda Fundacji TVP Kultura („Gwarancja Kultury”); Gdzieś dalej, gdzie indziej (2010) – nagroda „Warszawska Premiera Literacka” 2011, nominacja do nagrody „Nike”; Antropołogija jak duchowna wprawa (Lwów 2012); Znaki szczególne. Antropologia jako ćwiczenie duchowe (2013); Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria (2013) – redaktor tomu; Kwintesencje. Pasaże barokowe (2014); Scenariusze końca. Zmierzch, kres, apokalipsa (2015) – redaktor tomu; Negde dalje, negde drugde (Belgrad 2016); Ruiny czasu. Rozmowy o twórczości (2016) – z Wiesławem Juszczakiem. W Wydawnictwie Pasaże ukazała się jego książka Gramatyka bieli. Antropologia doświadczeń granicznych (2018).
Kolejne spotkania zaanonsujemy wkrótce.
Formularz rejestracyjny, harmonogram, tytuły i streszczenie seminariów, lista zaproszonych gości znajdują się na stronie: https://fonoteka.etnologia.uj.edu.pl/seminarium). Szczegóły dostępne są także mailowo, pod adresem rezerwacja@domutopii.pl
Nagrania dotychczas przeprowadzonych spotkań znajdują się tutaj: https://vimeo.com/user183228973